حادثه پردازی و لطیفه واریِ داستان کوتاه با درنگی بر نمودهای آن ها در ادب اروپایی، ایرانی و عربی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران.

2 دانشیار، گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران.

چکیده

با تجدید حیات حکایت‌ها و قصّه‌های عامیانه در قالب ادبیات داستانی و آشنایی حرفه‌ای داستان‌نویسان با عناصر داستان، رفته‌رفته شکل‌های نوینی از داستان کوتاه و رمان پا به عرصۀ وجود نهاد. در شکلی از داستان کوتاه با تمرکز بر حادثه و پایان شگفت‌آمیز، داستان‌هایی با نام داستان حادثه‌پردازانه نوشته شد و در زمان خود خوانندگان بسیاری نیز پیدا کرد. گی دو موپاسان(1893-1850م)، نویسندۀ فرانسوی، از استادان این شکل داستان کوتاه بود. سپس، کسانی مثل اُ.هنری(1910-1862م) و سامرست موآم(1965-1874م) با تأثیرپذیری از داستان‌های حادثه‌پردازانۀ موپاسان، و آمیختن طنز به پایان شگفت آن، داستان لطیفه‌وار را به وجود آورند. از دیگرسو، در ادبیات فارسی و عربی، از دیرگاه لطیفه وجود داشته‌است.
امّا در پی تأثیرپذیری از ادبیات داستانی اروپایی، این شکل‌های داستان نیز به ادبیات این دو زبان راه یافت. از جمله سیّدمحمّدعلی جمال زاده(1376-1270ﻫ.ش)، پدر داستان‌نویسی ایران، برخی از داستان‌هایش را به شکل لطیفه‌وار نوشته‌است. در این جستار با روش توصیفی- تحلیلی و به پشتوانۀ منابع کتابخانه‌ای، همراه با معرّفی این شکل‌های داستان کوتاه و تحلیل مشخّصه‌های آن‌ها نظیر پیرنگ، شخصیّت‌پردازی، حقیقت-مانندی، صحنه‌‌پردازی و ...، نمونه‌های‌شان در ادبیات داستانی ایرانی و عربی بررسیده شده‌است. از جمله اهداف این جستار نیز بازشناساندن این شکل‌های داستان کوتاه به مثابۀ شکل‌های اوّلیه از از آن نسبت به دیگر شکل‌های داستان کوتاه بوده‌است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ارسطو، (1382ﻫ.ش)، فنّ شعر، ترجمه و تألیف عبدالحسین زرّین­کوب، تهران: امیرکبیر.
انوری ، حسن، (1381 ﻫ.ش)، فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.
انوشه، حسن، (1375 ﻫ.ش) دانشنامۀ ادب فارسی، چ .1، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ایرانی، ناصر، (1364 ﻫ.ش)، داستان: تعاریف، ابزارها و عناصر، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
 براهنی، رضا، (1362 ﻫ.ش)، قصّه­نویسی، چ.3. تهران: نشر نو.
پراین، لارنس، (1362)، تأمّلی دیگر در باب داستان، ترجمه محسن سلیمانی، تهران: حوزه هنری.
جمال­زاده ، سیّد محمّدعلی، (1337 ﻫ.ش)، شاهكار، تهران: بی­جا.
حمیدیان، سعید، (1372 ﻫ.ش)، درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، تهران: مركز.
داد، سیما (1383 ﻫ.ش)، فرهنگ اصطلاحات ادبی، چ.2. تهران: مروارید.
رید، یان، (1379 ﻫ.ش)، داستان کوتاه، ترجمه فرزانه طاهری، چ.2. تهران: مرکز.
دستغیب، عبدالعلی، (1356)، نقد آثار محمّدعلی جمال­زاده، تهران: چاپار.
سلیمانی، محسن، (1372 ﻫ.ش)، واژگان ادبیات داستانی، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
شمیسا، سیروس، (1378 ﻫ.ش)، نقد ادبی، تهران: فردوس.
طاهباز، سیروس، (1376 ﻫ.ش)، زندگی و هنر صادق هدایت، تهران: زریاب.
علی­احمد، راضیه؛ عبدالباسط عرب یوسف­آبادی؛ علی­اصغر حبیبی، (1398ﻫ.ش)، «بلاغت طنز در داستان‌های کودکانۀ نوادر جُحا»، مجله ادب عربی . ش.50.
فورستر، ادوارد مورگان، (1384 ﻫ.ش)، جنبه­های رمان، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران؛ نگاه.
كافكا، فرانتس، (1378 ﻫ.ش)، مجموعه داستان­ها، ترجمه امیرجلال­الدّین اعلم، تهران: نیلوفر.
كمالی، محمّدجواد، (ﻫ.ش 1384)، «گی دو موپاسان و فنّ قصّه­نویسی»، مجلّه دانشكده ادبیات و علوم انسانی مشهد، ش. 148، بهار ص 160-147.
محجوب، محمّدجعفر، (1382 ﻫ.ش)، ادبیات عامیانه ایران، ج.1. تهران: چشمه.
موآم، سامرست، (1372 ﻫ.ش)، درباره رمان و داستان كوتاه، ترجمه كاوه دهگان،چ.3. تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
 موآم ، سامرست، (1377 ﻫ.ش)، فرصت طلایی، ترجمه فرزانه شیخ، تهران: مركز.
میرصادقی، جمال، (1382 ﻫ.ش). ادبیات داستانی، چ.4.تهران: سخن.
میرصادقی، جمال، (1380 ﻫ.ش). عناصر داستان، چ.4. تهران: سخن.
میرصادقی، جمال، (1378 ﻫ.ش). پیش­كسوت­های داستان كوتاه، تهران: نگاه.
میرصادقی، جمال و میمنت ذوالقدر، (1377 ﻫ.ش). واژه­نامه هنر داستان­نویسی، تهران: كتاب مهناز.
هدایت، صادق، (1312)، سایه روشن، تهران: مطبعۀ روشنایی.
 همایون كاتوزیان، محمّدعلی، (1377 ﻫ.ش)، صادق هدایت از افسانه تا واقعیّت، ترجمه فیروزه مهاجر: چ.2. تهران: طرح نو.
وستلند، پیتر، (1371 ﻫ.ش)، شیوه­های داستان­نویسی، ترجمه محمّدحسین عبّاسپور تمیجانی، تهران، مینا.
 یونسی ، ابراهیم، (1341 ﻫ.ش)، هنر داستان­نویسی، تهران: امیركبیر.
 
منابع عربی
ابن منظور، محمد بن مکرم، (1408 ق)، لسان العرب، ط 3، بیروت: دار الصادر.
جویدي، درویش، (د.ت)، نوادر جُحا الکبری، صیدا-بیروت: الدار النموذجیة للطباعة والنشر.
شبّاني، سناء، (2020م)، افرنقعوا عنّي، بیروت: دار لبنان.
عبد الفتاح، اسماعیل، (2000 م)، أدب الأطفال في العالم المعاصر، ط 1، بیروت: مکتبة الدار العربي.
عبد الحمید، شاکر، (2003 م)، الفکاهة والضحك: رؤیة جدیدة، ط 1، الکویت: المجلس الوطني للثقافة و الفنون والآداب.
معتصم، محمد، (2014 م)، التداعي والمفارقة والتهکم، الجزائر: دار التنویر.
النجّار، محمد رجب، (1978 م)، جُحا العربي: شخصیته و فلسفته في الحیاة والتعبیر، ط 1، الکویت، عالم المعرفة.