حادثه پردازی و لطیفه واریِ داستان کوتاه با درنگی بر نمودهای آن ها در ادب اروپایی، ایرانی و عربی

نوع المستند : مقاله پژوهشی

المؤلفون

1 استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران.

2 دانشیار، گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران.

المستخلص

با تجدید حیات حکایت­ها و قصّه­های عامیانه در قالب ادبیات داستانی و آشنایی حرفه­ای داستان­نویسان با عناصر داستان، رفته­رفته شکل­های نوینی از داستان کوتاه و رمان پا به عرصۀ وجود نهاد. در شکلی از داستان کوتاه با تمرکز بر حادثه و پایان شگفت­آمیز، داستان­هایی با نام داستان حادثه­پردازانه نوشته شد و در زمان خود خوانندگان بسیاری نیز پیدا کرد. گی دو موپاسان (1893-1850م)، نویسندۀ فرانسوی، از استادان این شکل داستان کوتاه بود. سپس، کسانی مثل اُ.هنری (1910-1862م) و سامرست موآم (1965-1874م) با تأثیرپذیری از داستان­های حادثه­پردازانۀ موپاسان، و آمیختن طنز به پایان شگفت آن، داستان لطیفه­وار را به وجود آورند. از دیگرسو، در ادبیات فارسی و عربی، از دیرگاه لطیفه وجود داشته­است. امّا در پی تأثیرپذیری از ادبیات داستانی اروپایی، این شکل­های داستان نیز به ادبیات این دو زبان راه یافت. در ادبیات داستانی عربی، «لطیفه» و «فکاهه» در حکایات و لطایف منتسب به کسانی چون ملانصرالدّین و جحا و نیز در داستان­هایی که برای مخاطب کودک و نوجوان نوشته می­شود، جای درخوری دارد. همچنین سیّدمحمّدعلی جمال زاده (1376-1270ﻫ.ش)، پدر داستان­نویسی ایران، برخی از داستان­هایش را به شکل لطیفه­وار نوشته­است. در این جستار با روش توصیفی- تحلیلی و به پشتوانۀ منابع کتابخانه­ای، همراه با معرّفی این شکل­های داستان کوتاه و تحلیل مشخّصه­های آن­ها نظیر پیرنگ، شخصیّت­پردازی، حقیقت­مانندی، صحنه­­پردازی و ...، نمونه­های­شان در ادبیات داستانی ایرانی و عربی بررسیده شده­است. از جمله اهداف این جستار نیز بازشناساندن این شکل­های داستان کوتاه به مثابۀ شکل­های اوّلیه از از آن نسبت به دیگر شکل­های داستان کوتاه بوده ­است.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


ارسطو، (1382ﻫ.ش)، فنّ شعر، ترجمه و تألیف عبدالحسین زرّین­کوب، تهران: امیرکبیر.
انوری ، حسن، (1381 ﻫ.ش)، فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.
انوشه، حسن، (1375 ﻫ.ش) دانشنامۀ ادب فارسی، چ .1، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ایرانی، ناصر، (1364 ﻫ.ش)، داستان: تعاریف، ابزارها و عناصر، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
 براهنی، رضا، (1362 ﻫ.ش)، قصّه­نویسی، چ.3. تهران: نشر نو.
پراین، لارنس، (1362)، تأمّلی دیگر در باب داستان، ترجمه محسن سلیمانی، تهران: حوزه هنری.
جمال­زاده ، سیّد محمّدعلی، (1337 ﻫ.ش)، شاهكار، تهران: بی­جا.
حمیدیان، سعید، (1372 ﻫ.ش)، درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، تهران: مركز.
داد، سیما (1383 ﻫ.ش)، فرهنگ اصطلاحات ادبی، چ.2. تهران: مروارید.
رید، یان، (1379 ﻫ.ش)، داستان کوتاه، ترجمه فرزانه طاهری، چ.2. تهران: مرکز.
دستغیب، عبدالعلی، (1356)، نقد آثار محمّدعلی جمال­زاده، تهران: چاپار.
سلیمانی، محسن، (1372 ﻫ.ش)، واژگان ادبیات داستانی، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
شمیسا، سیروس، (1378 ﻫ.ش)، نقد ادبی، تهران: فردوس.
طاهباز، سیروس، (1376 ﻫ.ش)، زندگی و هنر صادق هدایت، تهران: زریاب.
علی­احمد، راضیه؛ عبدالباسط عرب یوسف­آبادی؛ علی­اصغر حبیبی، (1398ﻫ.ش)، «بلاغت طنز در داستان‌های کودکانۀ نوادر جُحا»، مجله ادب عربی . ش.50.
فورستر، ادوارد مورگان، (1384 ﻫ.ش)، جنبه­های رمان، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران؛ نگاه.
كافكا، فرانتس، (1378 ﻫ.ش)، مجموعه داستان­ها، ترجمه امیرجلال­الدّین اعلم، تهران: نیلوفر.
كمالی، محمّدجواد، (ﻫ.ش 1384)، «گی دو موپاسان و فنّ قصّه­نویسی»، مجلّه دانشكده ادبیات و علوم انسانی مشهد، ش. 148، بهار ص 160-147.
محجوب، محمّدجعفر، (1382 ﻫ.ش)، ادبیات عامیانه ایران، ج.1. تهران: چشمه.
موآم، سامرست، (1372 ﻫ.ش)، درباره رمان و داستان كوتاه، ترجمه كاوه دهگان،چ.3. تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
 موآم ، سامرست، (1377 ﻫ.ش)، فرصت طلایی، ترجمه فرزانه شیخ، تهران: مركز.
میرصادقی، جمال، (1382 ﻫ.ش). ادبیات داستانی، چ.4.تهران: سخن.
میرصادقی، جمال، (1380 ﻫ.ش). عناصر داستان، چ.4. تهران: سخن.
میرصادقی، جمال، (1378 ﻫ.ش). پیش­كسوت­های داستان كوتاه، تهران: نگاه.
میرصادقی، جمال و میمنت ذوالقدر، (1377 ﻫ.ش). واژه­نامه هنر داستان­نویسی، تهران: كتاب مهناز.
هدایت، صادق، (1312)، سایه روشن، تهران: مطبعۀ روشنایی.
 همایون كاتوزیان، محمّدعلی، (1377 ﻫ.ش)، صادق هدایت از افسانه تا واقعیّت، ترجمه فیروزه مهاجر: چ.2. تهران: طرح نو.
وستلند، پیتر، (1371 ﻫ.ش)، شیوه­های داستان­نویسی، ترجمه محمّدحسین عبّاسپور تمیجانی، تهران، مینا.
 یونسی ، ابراهیم، (1341 ﻫ.ش)، هنر داستان­نویسی، تهران: امیركبیر.
 
منابع عربی
ابن منظور، محمد بن مکرم، (1408 ق)، لسان العرب، ط 3، بیروت: دار الصادر.
جویدي، درویش، (د.ت)، نوادر جُحا الکبری، صیدا-بیروت: الدار النموذجیة للطباعة والنشر.
شبّاني، سناء، (2020م)، افرنقعوا عنّي، بیروت: دار لبنان.
عبد الفتاح، اسماعیل، (2000 م)، أدب الأطفال في العالم المعاصر، ط 1، بیروت: مکتبة الدار العربي.
عبد الحمید، شاکر، (2003 م)، الفکاهة والضحك: رؤیة جدیدة، ط 1، الکویت: المجلس الوطني للثقافة و الفنون والآداب.
معتصم، محمد، (2014 م)، التداعي والمفارقة والتهکم، الجزائر: دار التنویر.
النجّار، محمد رجب، (1978 م)، جُحا العربي: شخصیته و فلسفته في الحیاة والتعبیر، ط 1، الکویت، عالم المعرفة.