تبارشناسی و بررسی سير تحول معنايی واژه ی معرّب «عفريت» در قرآن کريم

نوع المستند : مقاله پژوهشی

المؤلفون

1 استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، ایران

2 استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه تهران، ایران

3 کارشناس ارشد دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، مشهد، ایران

المستخلص


موضوع پژوهش حاضر تبارشناسی و بررسی سیر تحول معنایی «عفريت»از واژگان تک‌کاربرد و معرّب قرآن کریم می‏باشد که در پژوهشهای پیشین مغفول یا ناتمام مانده است. فرضيه اساسی پژوهش اینکه نقش تبارشناسی تاریخی واژگان را در سیر دقیق تحول معنایی آن نمی‏توان نادیده انگاشت. هدف پژوهش کشف و تحلیل خاستگاه تاریخی و تبار نخستین این واژه ، سیر تحول معنایی آن و کاربست تاریخی‏اش در بافت آیات قرآن کریم است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و تاریخی است. دستاورهای مهم آن عبارتند از: أ‌- تبار واژگانی عفریت، همان واژة فارسی «آفرید» است. این واژه خود از پیکره‏ی لغوی«دیوآفریده»گرفته شده و سرانجام همة ویژگی‏های پیکره‏ی لغوی بر قامت "عفریت " نشسته است. ب-خاستگاه اندیشگانی ‏این واژه تفکرات مذهبی و اساطیری ایرانیان باستان و در نتیجه دارای بار معنایی فکری – معرفتی است. ج-‏ کاربست تاریخی واژه و گذار از زبان فارسی به عربی، آن را در پیوند با عقیده به موجودی همچون «جن» نزد عرب قرار داده تا چنین سیر تحول و تقارن معنایی‏ای را تجربه کند .
واژگان کليدی: واژگان معرّب، تبارشناسی ، تحول معنايی، کاربست تاريخی، عفريت، ديو آفريده، جنّ.

الكلمات الرئيسية


  •  

    • ابن ابی حاتم، عبد الرحمن بن محمد، (1419ه)، تفسیر القرآن العظیم، عربستان سعودی، مکتبة نزار مصطفی الباز.
    • ابن اثیر، مبارک بن محمد، (1421ه)، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، ریاض: دار ابن جوزی.
    • ابن فارس، احمد بن زکریا، ( 1404ه)، معجم مقاییس اللغه، تحقیق و ضبط عبدالسلام محمد هارون ، قم: مرکز النشر.
    • ابن منظور، محمد بن مکرم، ( 1414ه)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.
    • بغوی، حسین بن مسعود، (1420ه)، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    • بیضاوی، عبدالله بن عمر، (1418ه)، انوار التنزیل و اسرار التاویل، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    • ثعلبی نیشابوری، ابو اسحاق احمد بن ابراهیم، (1422ه)، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    • حائری تهرانی، میر سید علی، ( 1377ه. ش)، مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
    • راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1412ه)، المفردات فی غریب القرآن، دمشق؛ بیروت: دارالعلم؛ الدار الشامیة.
    • زمخشری، محمود، (1407ه)، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی.
    • الشبلی الدمشقی الحنفی، محمد بن عبد الله، (لا تا)، آکام المرجان فی احکام الجان، مصر، قاهره: مکتبة القرآن.
    • صادقی تهرانی، محمد، (1365ه. ش)، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی.
    • طباطبایی، محمد حسین، (1417ه)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
    • طبرسی، احمد بن علی، (بی تا)، الاحتجاج»، تصحیح محمد باقر موسوی خراسان، مشهد: نشر المرتضی.
    • طبرسی، فضل بن حسن، (1372ه. ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو.
    • طوسی، محمد بن حسن، (1388ه. ش)، الامالی، ترجمۀ صادق حسن زاده، قم: اندیشۀ هادی.
    • طریحی، فخرالدین، (1375ه. ش)، مجمع البحرین، تهران: مرتضوی.
    • عباس، دلال (2021م)، افتتاحیة العدد الثانی بعد المئة، مجلّة الدراسات الادبیة، ج 51، ع 102، صص5-12.
    • فخر الدین رازی، ابو عبدالله محمد بن عمر، (1420ه)، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیا التراث العربی.
    • فراء، ابو زکریا یحیی بن زیاد، (لا تا)، «معانی القرآن»، مصر: دار المصریه للتالیف و الترجمه.
    • فراهیدی، خلیل بن احمد، (1410ه)، کتاب العین، قم: انتشارات هجرت.
    • فیض کاشانی، ملا محسن، (1415ه)، تفسیر الصافی، تهران: انتشارات الصدر.
    • فیومی، احمد بن محمد، (1414ه)، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم: دار الهجره.
    • مجلسی، محمد باقر، (1430ه)، خزانه البحار فی شفا بالقرآن و الدعا و الاذکار، تحقیق: محسن عقیل، بیروت، لبنان: دار المحجة البیضا.
    • مصطفوی، حسن، (1360ه. ش)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

    منابع فارسی:

    • آقا گل زاده، فردوس؛ و حسین داوری، (1388ه. ش)، "بررسی ریشه شناختی زبان انگلیسی در زبان فارسی میانه"، مجلۀ مطالعات ایرانی، شماره 16، ص35- 48.
    • ابراهیمی، معصومه، (1392ه. ش)، "بررسی سیر تحول مفهومی دیو در تاریخ اجتماعی و ادبیات شفاهی"، فرهنگ و ادبیات عامّه، سال اول، شماره 2، ص53-82.
    • پاکتچی، احمد، (1387ه. ش)، "آشنایی با مکاتب معنی‏شناسی معاصر"، نامۀ پژوهش، شماره‏ 13، صص89-120.
    • پالمر، فرانک، ر (1381ه. ش)، نگاهی تازه به معنی‏شناسی، ترجمۀ کورش صفوی، تهران: کتاب ماد.
    • جفری، آرتور، (1386ه. ش)، واژه‏های دخیل در قرآن مجید، ترجمۀ فریدون بدره ای، تهران: توس.
    • رازی، مهشاد، (1386ه. ش)، "حدوث و قدم در تکوین فلسفه آفرینش در ایران قدیم ذوات طبیعی"، مصادر آفرینش»، چیستا، شماره 57 ، 58.
    • زمرّدیان، رضا، (1353ه. ش)، "بحثی پیرامون معنی‏شناسی"، مجلّۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، شماره 38، صص296-316.
    • زمردی، حمیرا، زهرا نظری، (1390ه. ش)، "رد پای دیو در ادب فارسی"، دو فصلنامۀ علمی تخصصی علّامه، سال یازدهم، شماره 31، ص 55- 98.
    • شریفی، سهیلا و مولوی وردنجانی، آرزو (1387ه. ش)، "پربسامدترین روابط مفهومی میان واژگان"، پژوهشنامۀ ادب غنایی (مجلۀ زبان و ادبیات فارسی)، دانشگاه سیستان و بلوچستان. دورۀ6. شماره 10: ص 53- 66.
    • صفوی، کورش، (1387ه. ش)، درآمدی بر معنی‏شناسی، چاپ سوم، تهران، سورۀ مهر (حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
    • عفیفی، رحیم، (1374ه. ش)، اساطیر و فرهنگ ایرانی در نوشته های پهلوی، تهران: توس.
    • عیوضی، رشید، (1355ه. ش)، "مظاهر شر تازی در فرهنگ ایرانی"، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، شماره 119، ص298- 333.
    • فردوسی، ابوالقاسم، (1315ه. ش)، شاهنامه، به تلاش مجتبی مینوی، عباس اقبال، سلیمان حییم، سعید نفیسی، تهران: بروخیم.
    • قرشی، علی اکبر، (1371ه. ش)، قاموس قرآن، ج6، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
    • متینی، جلال، (1363ه. ش)، "روایتی دیگر از دیوان مازندران"، ایران نامه، شمارۀ 9، ص 118- 134.
    • مکارم شیرازی، ناصر، (1374ه. ش)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    • منصوری، یدالله، (1384ه. ش)، بررسی ریشه‌شناختی فعلهای زبان فارسی: فارسی میانه زردشتی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، نشر آثار.
    • هرن، پاول، هانریش هوبشمان، (1393ه. ش)، فرهنگ ریشه‏شناسی فارسی، ترجمۀ جلال خالقی مطلق، اصفهان: مهر افروز.
    • «یسنا»، گزارش ابراهیم پور داوود، (1337ه. ش)، به کوشش بهرام فره‏وشی، تهران: انتشارات انجمن ایران‏شناسی.
    • یعقوبیان، محمد حسن، (1394ه. ش)، "بررسی تطبیقی تصویر شیطان در ادیان الهی"، معرفت ادیان، سال ششم، شمارۀ دوم، ص 57 - 74.

    منابع لاتین:

    Murphy , G. L. , (2003) , Ecological Validity and the study of concepts , InB. H. Ross (Ed). The psychology of learning and Motivation. Vol: 43 (pp. 1-43). American press. SarDiego

    منابع اینترنتی

    • «وندیداد»، برگردان: ابراهیم پور، داوود، (بی تا)، تهیه و نشر الکترونیک: علیرضا کیانی و احسان. م:

     www. Tarikfa. Com.